Skopje - miasto solidarności - Prosto potem w lewo

Czas czytania: 4 minut

Kiedy? W maju 2023
Z kim? Z Dominikiem

Jest piątek, 26 lipca 1963 roku. W Skopje od dłuższego czasu upał daje się we znaki, nie pozwala zasnąć, męczy nawet w nocy. Mieszkańcy śpią niespokojnie, oblepieni gorącem. Jest 5.17, słońce ma wzejść za kilka minut, by znów zalać miasto żarem, gdy budzi ich przeraźliwy hałas. To ryczy ziemia.

20 sekund, które rujnuje miasto

W jednym momencie z miasta znikają partery budynków, a kilkaset tysięcy ludzi zostaje bez dachu nad głową.

Trzęsienie o sile 6,1 stopni w skali Richtera to nie tak dużo, ale jednak wystarczy 20 sekund by Skopje stało się ruiną. W jednym momencie z miasta znikają partery budynków, a kilkaset tysięcy ludzi zostaje bez dachu nad głową. Mieszkańcy przenoszą się do parków. To tam wyrasta prowizoryczne miasto. Śpi się w namiotach, gotuje na skleconych z desek i metalu tymczasowych paleniskach.
Gdy następnego dnia do miasta przybywa pierwszy zagraniczny dziennikarz – korespondent „The New York Times” – w jego oczach miasto wygląda jak po bombardowaniu.

Miasto, które staje się symbolem solidarności

W Macedonii po raz pierwszy od 1945 roku spotykają się wojska radzieckie i amerykańskie.

Obrazy zniszczonego miasta obiegają cały świat. Tito, przywódca Jugosławii, wie, jak zdobyć przychylność wszystkich, mimo że zimna wojna trwa w najlepsze. Jugosławia należy do ruchu państw niezaangażowanych, więc pomoc może nadejść zewsząd. ONZ za namową przywódców 35 krajów postanawia wesprzeć odbudowę stolicy Macedonii.* Ten akt solidarności ponad podziałami ma stać się symbolem i nieść nadzieję dla świata. W Macedonii po raz pierwszy od 1945 roku spotykają się wojska radzieckie i amerykańskie. Ostatecznie, w odtworzenie miasta zaangażuje się 78 państw. Niektóre nadeślą ekipy ratownicze, które wyciągną z gruzów hotelu Macedonia uwięzionych tam ludzi, inne postawią domy z prefabrykatów, które przetrwają do dziś, jeszcze inne ufundują szkoły, kliniki, teatry i muzea.

Polscy architekci ratują skopijską starówkę

Do Skopje już we wrześniu 1963 roku przylecieli polscy architekci i planiści.

ONZ wziął na siebie pracę nad odbudową zniszczonego miasta. Padały pomysły, by stolicę przenieść dalej od rzeki Wardar, aby uniknąć w przyszłości podobnych tragedii, by wyburzyć resztki śladów po osmańskiej historii miasta, czyli skopijską čaršiję, by wymieszać ludność dotychczas pogrupowaną w mahały, czyli dzielnice muzułmańskie i prawosławne. Zadanie przygotowania planu otrzymali Grecy, ale tak się złożyło, że do Skopje już we wrześniu 1963 roku przylecieli polscy architekci i planiści. Ci sami, którzy odbudowywali zniszczoną w czasie wojny Warszawę. Nikt inny w tamtym momencie nie miał za sobą takiego doświadczenia jak oni. W czasie pierwszej wizyty wśród polskich delegatów był Adolf Ciborowski, jeden z członków BOS (Biura Odbudowy Stolicy). Kilka miesięcy później skompletowany przez niego zespół zabrał się do pracy na prośbę samych Macedończyków. Polacy przygotowali alternatywny plan dla miasta i zaprezentowali go rok po trzęsieniu ziemi, na I sesji Międzynarodowej Rady Konsultantów ds. Odbudowy Skopje, w Ochrydzie. Ich wizja, wypracowana woluntarystycznie, głównie po godzinach, zderzyła się z wizją Greków, którzy pracowali na zlecenie ONZ i z ONZ-towskimi pensjami.** Mimo to to plan polskich architektów i urbanistów został wybrany. Polacy otrzymali zadanie stworzenia Skopje Master Plan (Planu Ogólnego), przypadło im również doradztwo przy Skopje Regional Plan (Planu Regionalnego). To oni wskazali m.in. na potrzebę zachowania tureckiej dzielnicy. Wiedzieli, że miasto bez starówki traci duszę.

Picasso przesyła obraz, Polacy projektują muzeum

Kolekcja rosła, ale brakowało muzeum, w którym można by ją zaprezentować.

Już w październiku 1963 roku***, niecałe dwa miesiące po trzęsieniu ziemi, na IV Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Sztuk Plastycznych w Nowym Jorku wygłoszono odezwę do artystów i artystek ze świata. Wkrótce do Skopje, w geście solidarności, zaczęła zewsząd napływać sztuka. Swój obraz podarował między innymi sam Pablo Picasso. Z Polski wysłano kilkadziesiąt prac. Kolekcja rosła, ale brakowało muzeum, w którym można by ją zaprezentować. Polska postanowiła podarować Macedonii projekt muzeum sztuki nowoczesnej. SARP ogłosił konkurs, na który napłynęło 89 zgłoszeń. Bezapelacyjnie wygrali go trzej architekci – Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński i Eugeniusz Wierzbicki, czyli tzw. Warszawskie Tygrysy. To autorzy m.in. brutalistycznego dworca kolejowego w Katowicach. Był rok 1966. Cztery lata później, 13 listopada 1970 roku, Muzeum zostało otwarte dla zwiedzających.